Podstawy zastosowania tymczasowego aresztowania
Warunki materialne
Według J. Izydorczyka podstawa stosowania środka zapobiegawczego jest pewnym stanem przewidzianym w ustawie, zezwalającym na zastosowanie takiego środka. Mówiąc o przesłankach tymczasowego aresztowania należy wyróżnić dwa ich rodzaje: ogólne i szczególne. By mogło dojść do zgodnego z prawem zastosowania tymczasowego aresztowania, dotyczy to także innych środków zapobiegawczych, musi zostać spełniona przesłanka ogólna oraz co najmniej jedna szczególna. Źródło- Adwokat Wałbrzych.
W art. 249§1 k.p.k. ustawodawca formułuje podstawę ogólną. Zgodnie z nią, środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. In fine znajduje się wymóg dużego prawdopodobieństwa popełnienia przez oskarżonego przestępstwa. Zapisy te są wyrazem zasady minimalnego i niezbędnego przymusu. Oznacza to możliwość zastosowania tymczasowego aresztowania tylko w tych przypadkach, gdy jest to konieczne, a zastosowanie innego środka nie jest wystarczające.
Podstawy szczególne stosowania tymczasowego aresztowania zostały ujęte w art. 258§ 1-3. Należy odnotować, że zgodnie z §4 tego przepisu, przesłanki te stosuje się odpowiednio do pozostałych środków zapobiegawczych. Oznacza to, że o zastosowaniu danego środka decyduje stopień nasilenia danej obawy, czyli określonego składnika podstawy szczególnej. Adwokat Wałbrzych
Pierwszą z przesłanek szczególnych jest tzw. obawa ucieczki, kiedy to zastosowanie tymczasowego aresztowania jest zasadne w przypadku obawy ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu. W literaturze podkreśla się, że obawa ta musi być uzasadniona. Oprócz tych zawartych w przepisie za takie uznać można także np. niestawiennictwo na wezwanie, czynienie przygotowań do wyjazdu czy też wcześniejsze ukrywanie się.
Następna podstawa szczególna to uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał
postępowanie karne. W literaturze przesłankę tę określa się jako „obawa matactwa”. Należy zauważyć, że ustawodawca określa utrudnianie jako bezprawne, co niekoniecznie znaczy przestępne. Chociaż pojęcie „matactwo” nie zostało zdefiniowane w k.p.k., przyjmuje się, że jest to wszelka działalność oskarżonego, która polega na bezprawnym utrudnianiu zbierania lub utrwalania dowodów. Ponadto należy odróżnić takie działania od czynności podejmowanych w ramach prawa do obrony. W związku z tym przesłanką uzasadniającą zastosowanie tymczasowego aresztowania będzie np. niestawienie się na wezwanie organu procesowego, zacieranie śladów, ale nie będzie nim odmowa składania wyjaśnień czy też odmowa wskazania miejsca ukrycia dowodu. Ponadto obawa ta musi być uzasadniona faktami, konkretna oraz realna.
W § 2 ustawodawca wprowadził przesłankę polegającą na zagrożeniu wysoką karą. Dotyczy to sytuacji, gdy oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata. W literaturze podkreśla się, że sam zarzut popełnienia takiego przestępstwa lub skazania nie mogą być jedynymi podstawami zastosowania tymczasowego aresztowania.
Ostatnia z przesłanek szczególnych została ujęta w treści § 3, zgodnie z którym tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. W podstawie tej wyraża się funkcje ochronne, prewencyjne tymczasowego aresztowania o charakterze wyjątkowym i akcesoryjnym. Odnotujmy, że w przepisie tym ustawodawca nie wskazuje jakim dobrom ma zagrozić oskarżony, a także o jakie konkretnie przestępstwo czy występek chodzi. Należy jednak zaznaczyć, że by zastosować tę podstawę, muszą kumulatywnie istnieć dwa elementy: wcześniejsze zarzucenie oskarżonemu popełnienia umyślnej zbrodni lub występku oraz wystąpienie uzasadnionej obawy, że popełni on nowy czyn.
Do zastosowania tymczasowego aresztowania, będącego przecież szczególnie dolegliwym środkiem zapobiegawczym, nie wystarczy tylko wystąpienie omówionych wyżej przesłanek. Postępowanie karne, i tak będące w dużym stopniu sformalizowane, w przypadku tymczasowego aresztowania jest jeszcze bardziej drobiazgowe. Najważniejszymi zapisami dotyczącymi warunków formalnych zastosowania tymczasowego aresztowania są te zawarte w art. 249 – 251 k.p.k.
W związku z tym, że tymczasowe aresztowanie jest środkiem wyjątkowym, może być stosowane tylko przez sąd. Zasada, by o pozbawieniu wolności decydował niezawisły sąd jest obecnie regułą wszystkich nowoczesnych procedur karnych świata, a wykształciła się już wiele wieków wcześniej (począwszy od Wielkiej Karty Swobód, poprzez Habeas Corpus Act czy też polski k.p.k. z 1928r.). Reguła ta, jak pisałam szerzej w poprzednim rozdziale, znajduje w Polsce odzwierciedlenie w Konstytucji oraz przyjętych zobowiązaniach prawno-międzynarodowych. W k.p.k. w art. 250§1 ustawodawca stwierdza, że tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na mocy postanowienia sądu. J. Izydorczyk zwraca uwagę na sposób sformułowania tego przepisu poprzez użycie słowa „tylko” – świadczy to o pozycji tymczasowego aresztowania wśród innych środków stosowanych w postępowaniu karnym. Brak tego słowa nie zmieniłby znaczenia, jednak zdecydowano się na jego użycie w celu podkreślenia bezwzględności zasady sądowego stosowania tymczasowego aresztowania (zwłaszcza biorąc pod uwagę, że w poprzednim stanie prawnym uprawnienie to przysługiwało również prokuratorowi).
W postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie stosuje sąd rejonowy na wniosek prokuratora. W postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania należy wymienić osobę, zarzucany jej czyn, jego kwalifikację prawną, podstawę prawną zastosowania tego środka oraz określić czas jego trwania, a ponadto oznaczyć termin, do którego aresztowanie ma trwać. Obowiązek każdorazowego oznaczenia terminu stosowania tymczasowego aresztowania trwa do uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie. W przedmiocie tymczasowego aresztowania po wydaniu orzeczenia kończącego postępowanie orzeka sąd, który wydał to orzeczenie, a w razie przekazania sprawy do drugiej instancji – sąd odwoławczy. Ponadto postanowienie musi zawierać wymaganie formalne z art. 94 k.p.k. Zdaniem J. Izydorczyka rygoryzm powyższych przepisów ma duże znaczenie dla praktyki, gdyż sprawia, że tymczasowe aresztowanie nie jest nadużywane.
Niezwykle istotnym zagadnieniem związanym z warunkami formalnymi jest kwestia uzasadnienia postanowienia o stosowaniu tymczasowego aresztowania. Zgodnie z k.p.k. powinno ono zawierać przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa, przytoczenie okoliczności wskazujących na istnienie podstawy i konieczność zastosowania środka zapobiegawczego oraz dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego. Wynika z tego, że w uzasadnieniu nie wystarczy podanie przepisu prawnego będącego podstawą zastosowania tymczasowego aresztowania. Z badań przeprowadzonych przez wynika, że mimo iż postanowieniom o zastosowaniu tymczasowego aresztowania nie można zarzucić braku podstaw prawnych, jednak nie dokonuje się zwykle
wymaganej staranności w ich uzasadnianiu.
Jak już wspominałam, w postępowaniu przygotowawczym można stosować środki zapobiegawcze tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Natomiast przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd albo prokurator ma obowiązek przesłuchania oskarżonego (chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub jego nieobecności w kraju). Ponadto należy dopuścić do udziału w przesłuchaniu obrońcę, którego zawiadomienie o terminie przesłuchania nie jest jednak obowiązkowe, o ile oskarżony o to nie wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności. W dodatku o terminie przesłuchania sąd zawiadamia prokuratora.
Najnowsze komentarze